بیستون

مجموعه جهانی بیستون در استان کرمانشاه، یکی از گنجینه‌های تاریخی و فرهنگی ایران و جهان است که از دوران پیشاتاریخ تا دوره‌های اسلامی، آثار فراوانی از تمدن‌های مختلف را در خود جای داده است. این مجموعه، که در دامنه کوه بیستون واقع شده، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستانی شناخته می‌شود و بسیاری از آثار آن در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.

در دوره پیشاتاریخ، مجموعه بیستون شاهد زیست انسان‌های اولیه بوده است. غارهای مختلفی مانند غار مرآفتاب، غار مرتاریک، غار مرخر، غار شکارچیان و غار مردودر در این منطقه کشف شده‌اند که شواهدی از زندگی انسان‌های پیش از تاریخ را در خود حفظ کرده‌اند. این غارها نه تنها سرپناه‌های طبیعی بوده‌اند، بلکه آثار سنگی و استخوانی موجود در آن‌ها نشان‌دهنده حضور انسان‌ها در دوره‌های پارینه‌سنگی و میان‌سنگی است.

در دوره مادها، در میانه دامنه کوه بیستون، آثار یک نیایشگاه مادی شناسایی شده که نمایانگر حضور نخستین حکومت ایران در این منطقه است. در دوره هخامنشیان، مجموعه بیستون به‌عنوان یک مرکز مهم سلطنتی شناخته می‌شد. سنگ‌نبشته داریوش بزرگ که به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی حک شده است، بزرگ‌ترین سنگ‌نبشته هخامنشی است که در دل کوه بیستون قرار دارد. این کتیبه به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری و نگارش در ایران باستان، پیروزی‌های داریوش و مشروعیت سلطنت او را روایت می‌کند. همچنین جاده شاهی هخامنشی که بیستون را به شبکه راه‌های شاهنشاهی متصل می‌کرد، از کنار این منطقه عبور می‌کرد.

دوره سلوکیان نیز در بیستون آثار خاص خود را به جای گذاشته است. تندیس هرکول، مجسمه‌ای نیمه‌برهنه و نماد آمیزش فرهنگ یونانی با ایرانی است که در این دوره ساخته شد. در دوران اشکانی، سنگ‌نگاره مهرداد دوم، سنگ‌نگاره گودرز و سنگ‌نگاره بلاش اشکانی در این منطقه تراشیده شده‌اند و داستان‌هایی از شاهان اشکانی را به تصویر می‌کشند. همچنین شهر پارتی بیستون، بقایای یک سکونتگاه شهری متعلق به این دوره است که به‌ویژه در بررسی‌های باستان‌شناسی اهمیت ویژه‌ای دارد.

در دوره ساسانیان، فرهادتراش که یک دیواره عظیم تراشیده در دل کوه است، به‌عنوان یکی از آثار برجسته این دوره شناخته می‌شود. این دیواره احتمالاً برای نقش‌برجسته‌ای سلطنتی طراحی شده بود. همچنین سد ساسانی که برای کنترل جریان آب و تأمین نیازهای زیستی این منطقه ساخته شده، از جمله سازه‌های مهم مهندسی ساسانی در بیستون است. تخت شیرین نیز به‌عنوان یک قطعه سنگ مستطیلی در این دوره به‌ویژه با نام شیرین، همسر خسرو پرویز، نسبت داده شده و احتمالا کاربری آیینی یا تشریفاتی داشته است.

در دوره اسلامی، آثار مختلفی در بیستون ساخته شدند. کاروانسرای شاه‌عباسی بیستون که یکی از بناهای مهم دوران صفوی است، با صحن مرکزی و حجره‌هایی برای استراحت کاروانیان ساخته شده است. همچنین پل بیستون که بر روی رودخانه دینورآب قرار دارد، بخشی از مسیر ارتباطی مجموعه بیستون با جاده‌های اصلی بوده و هنوز هم به‌عنوان یک سازه مستحکم تاریخی مورد توجه قرار دارد. کتیبه شیخ علی‌خان زنگنه که وقف‌نامه‌ای سنگی از وزیر خوش‌نام دوره صفوی است، در این مجموعه وجود دارد و نشان‌دهنده خدمات عام‌المنفعه در این دوران است.

تمام این آثار با هم مجموعه‌ای کم‌نظیر از تاریخ ایران را به تصویر می‌کشند که از دوران پیشاتاریخ تا دوره‌های اسلامی را شامل می‌شود. مجموعه بیستون با ۲۸ اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران و ۱۳ اثر ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، یک گنجینه بزرگ تاریخی است که نه‌تنها برای ایران، بلکه برای تاریخ بشر از اهمیت بالایی برخوردار است.